Басты || Электрондық көрме || 2020 жыл || Кiнәсiздердiң жазасы

Кiнәсiздердiң жазасы

Cлайд

Бiз диктатураның қабырғаларына
басын қосқандардың, өмiрдiң
қасiретiн өз көзiмен көрген және
өмiрлерiнiң соңына дейiн сол
қорқынышты iштерiнде сақтап,
соған қарамастан өмiр сүрiп, сол
шындықты бiзбен бөлiскен
әрқайсысының жарқын есiмiн
бағалаймыз. Ұрпақтар оларды
ешқашан ұмытпайды…

Н. Назарбаев

1997 жылдың 31 мамырынан бастап жыл сайын Қазақстанда саяси қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу Күнi аталып өтедi.

Бiздiң жалпы тарихымыздың ерекше парағы — сталиндiк қуғын-сүргiн кезеңi. Миллиондаған және азап шеккен тағдырлар — бiздiң ортақ азабымыз. 1920 жылдары басталған және 1950 жылдардың басына дейiн созылған «қызыл террор» деп аталатын саясат бұрынғы Кеңес Одағының барлық халықтарының тарихында қанды iз қалдырды. Олар кез-келген сөзi үшiн немесе iс-әрекетi үшiн ғана емес, сонымен қатар олардың шығу тегiне, тәрбиесiне, бiлiмiне, белгiлi бiр партияға мүшелiкке, саяси қозғалысқа, дүниетанымға, дiнге, ұлтына, жасы немесе жынысына байланысты репрессияға ұшырады. Көбiнесе қуғын-сүргiнге ұшыраған адамдар «бап бойынша» РКСР ҚК 58-10-бабы (Ресей Кеңестiк Социалистiк Республикасының Қылмыстық кодексi) — «Кеңес өкiметiн құлатуға, әлсiретуге немесе революцияға қарсы белгiлi бiр қылмыстар жасауға шақыру, сондай-ақ әдебиеттердi тарату немесе шығару , сақтау туралы шақыруды қамтитын насихат немесе үгiт жасауға шақыру» және 57-11 «Қылмыстарды жасауға немесе жасауға бағытталған, сондай-ақ осы тарауда көзделген қылмыстардың бiрiн жасау үшiн құрылған ұйымға қатысудың кез-келген ұйымдасқан түрiн» қылмыс жасады деп айыпталған. (Көпшiлiгiнiң бұл мақалаларға қатысы болмаса да) Өнер бойынша сотталғандардың жалпы саны 58 3,770,000 адамнан асты; 642980 адам атылды; 2,369,000 адам 23 жылға бас бостандығынан айырылды. Тарихшы Рой Медведевтiң айтуынша, 1927 жылдан 1953 жылға дейiн елде 40 000 000 адам репрессияға ұшырады.

Осы кезеңде Қазақстанда 103000 адам қуғын-сүргiнге ұшырады, 25000 адам өлiмге ұшырады, қазақтардың 42 пайызы аштықтан қайтыс болды, 1 000 000-нан астам адам қоныс аударды, Ақмола облысындағы статистикаға сәйкес, 2006 жылы 4789 адам репрессияға ұшырады, Көкшетауда 314 адам репрессияға ұшырады. Көкшетау қаласының мемлекеттiк архивiнiң құжаттарында осы қатал уақыт туралы кейбiр мәлiметтер кейiнге қалдырылды, бiз олармен бөлiскiмiз келедi. Шынында да, латын тiлiнен жазба мұра ретiнде аударылған архивте тарихтың тiрi дәлелi болып табылатын құжаттар шоғырланған және ұлы тарихшы Тарле айтқандай: «тарихсыз мемлекет, ұлттар жоқ».

Бүгiн мен тозақтың барлық шеңберiнен өткен, сол қорқынышты кезеңдi бастан өткерген бiрнеше адамдар туралы айтқым келедi. Репрессияға ұшыраған мемлекет қайраткерлерi Досов Әбiлхайыр Ысқақұлының, Темiрбеков Зарап Мусинұлының, жазушы Салахов Ибрагим Низамұлының жеке қорларының құжаттарын қайғылы күйде қарамау мүмкiн емес.

Зарап Темiрбеков 1906 жылы 05 мамырда Көкшетау ауданының Ақан ауылында кедей мал өсiрушi отбасында дүниеге келдi. Әкесiнен ерте айырылып, үлкен балалар Челкардың казак ауылында байларға жалданып жұмыс iстеуге мәжбүр болды. Кеңес өкiметiнiң орнауымен жаңа өмiр басталып, Зарапқа бiлiм алу бұйырды. Алдымен ол ауылда оқыды, ал 1921-1923 жылдары ағасы Айтжан Зарапты қазақ жетi жылдық мектебiне бердi. 1923 жылы мектептi бiтiрген соң, Зарап Петропавловск қаласындағы Қазпедтехникумға жiберiлдi. Оның ерекше қабiлеттерi байқалып, Зарап Петропавл қалалық комсомол комитетiнiң бюро мүшесi болып сайланды, ал 1925 жылдан бастап комсомол губерниялық комитетiнiң аппаратына нұсқаушы ретiнде жiберiлдi. Содан кейiн ол Атбасар Укомының жауапты хатшысы болып жұмыс iстейдi. 1926 жылы ВКП (б) мүшесi болды. Ол сонымен бiрге әйгiлi публицист едi. Оның шығармашылық қызметiнiң жанрлары алуан түрлi болды. Сонымен қатар, Зарап аудармалармен айналысты, ол орыс тiлiнен қазақ тiлiне Н. Островскийдiң «Как закалялась сталь» деген атақты романын аударды. Ол өмiр сүрдi, болашаққа жоспар құрды, бiрақ бейбiт өмiр салты бiр мезетте жойылды — 1937 жылы 1 қарашасында Темiрбековтер отбасында қайғылы жағдай болды. Зарап Темiрбеков заңсыздықтың құрбанына айналды және қамауға алынды, бiраз уақыттан кейiн әйелi де қамауға алынды, ал жас балалар жетiмдер үйiне тапсырылды.

Темiрбековтер отбасына қара зорлық үшiн төлем жасады, Зараптың әйелi халық жауының әйелi деп танылды және Отанға сатқындық жасаған әйелдерiнiң Ақмола лагерiнде ұзақ сегiз жыл жазасын өтедi.

Сталиндiк қуғын-сүргiн кезеңiнде жазықсыз сотталған Зараптың адал есiмiн қалпына келтiру үшiн 25 жылдан астам уақыт қажет болды. Архив құжаттарында КСРО Жоғарғы Сотының Әскери коллегиясының 31 қаңтардағы 58 жылғы куәлiгiнiң көшiрмесi бар, онда былай делiнген: «… Темирбеков Зарапқа қатысты 1938 жылғы 27 ақпандағы Әскери коллегияның үкiмi жаңадан ашылған мән-жайларға байланысты жойылды және iс қылмыс құрамының болмағандығынан шығарылды.Темiрбеков Зарап қайтыс болғаннан кейiн ақталды ».

КСРО Жоғарғы Соты алқасының 1938 жылғы 27 ақпандағы қаулысы (көшiрмесi) З. М. Темiрбековке қатысты: «Алдын-ала және сот тергеуiнде Темiрбеков Зараптың … Қазақстанның КСРО-дан қарулы бас тартуына және Жапонияның басшылығымен құрылған, 1936 жылы қарсы революциялық буржуазиялық-ұлтшылдық, көтерiлiсшiл-террористiк және диверсиялық зиянкестер ұйымының құрамына кiрдi. Темiрбеков Зарап қылмыстық мақсаттарына сәйкес «Лениншiл жас» комсомол газетiнде диверсиялық жұмыстар жүргiздi … Сөйтiп, оны РКСР ҚК 58-7, 58-8, 58-11 баптары бойынша қылмыс жасағаны үшiн кiнәлi деп тапты». Төменде: «КСРО Жоғарғы Сотының әскери коллегиясының көшпелi отырысы Темiрбеков Зарапты жеке мүлкiн тәркiлей отырып, АТУ жазасына кесiлдi. Үкiм түпкiлiктi болып табылады және КСРО ОСК-ның 1934 жылғы 1 желтоқсандағы қаулысының негiзiнде дереу орындалуға жатады. Сот үкiмi 1938 жылы 27 ақпанда орындалды». Әбiлқайыр Досовтың да тағдыры осындай ауыр болды.

Досов Әбiлхайыр Ысқақұлы — 1899 жылы туған, қазақ, саяси және мемлекет қайраткерi, Қазақстанда Кеңес өкiметiн орнатуға қатысқан. Ол ұзақ уақыт Мәскеуде жұмыс iстедi, Мәскеудегi бюроға қатысқан қазақ саяси қайраткерлерiнiң бiрi. В. И. Ленинмен және командир Будённыймен кездескен. Алматыдан келген А. И. Ворошиваның естелiктерi. Бiз Досовпен бiрге жұмыс iстедiк, бiз оны Аби деп атадық, ол бiздiң адамымыз, ол көңiлдi, мейiрiмдi, жақсы кеңестер бердi, қайғы -қасiрет кезiнде жұбатты, бiз оны жолдастық көмегi үшiн жақсы көрдiк. Ол батыр, ақылды, сымбатты, мейiрiмдi адам болатын. Бiздiң оған деген сүйiспеншiлiгiмiз шын жүректен болды, ол бәрiне бiрдей мейiрiмдi, бiрақ жауларына қатты болды. Бiрақ оның басты мiнезi шыншыл, әдiлеттi, ол әдiлетсiздiктi төзбейтiн. Оның отбасы, екi қызы мен немересi әлi күнге дейiн Мәскеуде тұрады. Досов Әбiлқайыр Ысқақұлы 1937 жылы жала жабылып, қуғын-сүргiнге ұшырады. 1956 жылы мамырда қайтыс болғаннан кейiн ақталды.

Сталин түрмелерi мен ауыр еңбек лагерлерiнде тұтқында болған, терроризм, қырғын, жаппай жазалаудың соңына дейiн барған жазушы Ибрагим Салаховтың жеке құжаттарында көптеген батыл және батыр беттерi бар. Қайтыс болғандарды еске алу құрметiне орай «Черная Колыма» атты кiтабын жазды. Ол оны елуiншi жылдары құпия түрде, әшкереленiп қалмасын деген қорқыныш күйде жазуды бастады, өйткенi Хрущевтiң еруi тез аяқталды, Сталиннiң қылмыстары үнделiнбедi, ал қуғын-сүргiн тақырыбы мүлде жабық болды. «Шындық үшiн жауапкершiлiк менi осы кiтаппен жұмыс жасауға итермеледi», — деп жазады И. Салахов. Осы ақырғы жағдай үшiн түрмелер мен лагерьлердi бастан кештiм, мен өткен жылдар туралы мүмкiндiгiнше дәл, егжей-тегжейлермен, бiрде бiр тектi жiберiп алмауға тырысып, айтуым керек. Тек осы жағдайда қазiргi әдеби азаптың мағынасы болады ». Салахов — бұл адамдардың қайғылы жағдайының тiрi куәгерi, ол кiтабының әр бетiнде қасiрет пен қайғы, табандылық пен қорқақтық, жомарттық пен жамандықтың суреттерiн көбiрек ашады. Осы деректi кiтаптан бiрнеше үзiндiлер келтiрiлген: «… Дауыл мен қатты тарсылдаумен өлiмшiлер қамерасының есiгi ашылды. Айғақтарға сәйкес, бақытсыздардың жылауынан, қыңырлаған дауыстардан бiз түсiндiк: сотталғандар жазасын өтеуге қабылданғандықтарын … Дәлiздегi әбiгер күшейе түстi: мылжың, айқай, соққылар, қайтадан үнсiздiк.. Қайтадан қадамдардың дауысы. Жанкештiлер сотқа сүйрелдi. Қорқынышты, заңсыз.

-Жолдастар … камераға, демi таусылып жатқан, әлсiз дауыс енiп кiрдi. — а-ту-ға а-па-ра жа-тыр … Бiз-де кiнә жоқ … Ста-лин-ге ха-бар-лаң-дар …

Түрме қабырғасының сыртында атыс дыбыстары естiлдi. Иттер ұлыды. Атылыстан шошып, тұтқындаушылар есiк алдына жиналды. Жанкештiлердiң осындай қорқынышты тағдырына кезiккен келесi кiм? »

Кiтап авторы алтын кенiшiндегi апат кезiнде алған жарақаттан кейiн аурухана үйiнде не болды: «… Мен таңғышты кесiп тастадым. Шiрiген еттiң ауыр иiсi мұрныма тидi. Аяғымның темiрмен кесiлген жерi, қара түске айналды … Аяғым менi қатты қинады… Менiң аяғым екi рет кесiлдi, егер ол үшiншi рет сынса, одан не қалады? .. Шкафта екi бөтелке хлороформғка көзi түстi. Лагерь дәрiгерлерi науқастарға ұйықататын ештеңе жоқ екенiн, ота «тiрi» жасалатынын айтты. Олар менiң аяғыма екiншi рет ота жасағанда, мен сағызды шайнап, диванға байлайтын белдiктердi кемiрiп, есiмнен танып қалдым. Ал хлороформ шкафта болды!».

Салахов Ибрагим Низамович 1956 жылы 21 қыркүйекте ақталды. Жазушы 1989 жылы қайтыс болды.

Уақыт қайтарымсыз, әрi қарай зымыраған сайын, өз халқына бұрын-соңды болмаған геноцид кезеңiнiң қатысушылары мен куәгерлерi азая түсуде.

Сондықтан бiз ата-бабаларымызға үлкен қайғы әкелген оқиғаларды ұмытпауымыз керек. НКВД мен лагерьлерде қуғын-сүргiнге ұшыраған адамдардың көпшiлiгi қайтыс болды, қазiр тiрi қалғандардың естелiктерiнiң осы жолдарын оқи отырып, олардың азаптауға және ұрып-соғуға қалай қарсы тұрғаны, қалай адам болып қалғаны бiзге түсiнiксiз. Олардың әрқайсысы бас әрiппен жазылған АДАМ атағына лайық деп айта аламын.

Ақпарат және құжаттарды
пайдалану бөлiмiнiң
жоғары санатты архивистi                                                                                                                        Н. Сақтағанова

Мақалың шыққан күні: 26.05.2020 16:09

Парақтағы соңғы өзгерістер: 26.05.2020 16:09

Қаралым саны: 2736